“And modern war is a cyborg orgy, coded by C3I, command-control-communication-intelligence, an $84 billion item in 1984’s US defence budget.”

Science, Technology, and Socialist-Feminism in the
Late Twentieth Century

Donna Haraway, 1985

A Cyborg Manifesto _ Part 1

This essay is an effort to build an ironic political myth faithful to feminism, socialism, and materialism. Perhaps more faithful as blasphemy is faithful, than as reverent worship and identification. Blasphemy has always seemed to require taking things very seriously. I know no better stance to adopt from within the secular-religious, evangelical traditions of United States politics, including the politics of socialist feminism. Blasphemy protects one from the moral majority within, while still insisting on the need for community. Blasphemy is not apostasy. Irony is about contradictions that do not resolve into larger wholes, even dialectically, about the tension of holding incompatible things together because both or all are necessary and true. Irony is about humour and serious play. It is also a rhetorical strategy and a political method, one I would like to see more honoured within socialist-feminism. At the centre of my ironic faith, my blasphemy, is the image of the cyborg.

A cyborg is a cybernetic organism, a hybrid of machine and organism, a creature of social reality as well as a creature of fiction. Social reality is lived social relations, our most important political construction, a world-changing fiction. The international women’s movements have constructed ‘women’s experience’, as well as uncovered or discovered this crucial collective object. This experience is a fiction and fact of the most crucial, political kind. Liberation rests on the construction of the consciousness, the imaginative apprehension, of oppression, and so of possibility. The cyborg is a matter of fiction and lived experience that changes what counts as women’s experience in the late twentieth century. This is a struggle over life and death, but the boundary between science fiction and social reality is an optical illusion.

Contemporary science fiction is full of cyborgs—creatures simultaneously animal and machine, who populate worlds ambiguously natural and crafted. Modern medicine is also full of cyborgs, of couplings between organism and machine, each conceived as coded devices, in an intimacy and with a power that was not generated in the history of sexuality. Cyborg ‘sex’ restores some of the lovely replicative baroque of ferns and invertebrates (such nice organic prophylactics against heterosexism). Cyborg replication is uncoupled from organic reproduction. Modern production seems like a dream of cyborg colonization work, a dream that makes the nightmare of Taylorism seem idyllic. And modern war is a cyborg orgy, coded by C3I, command-control-communication-intelligence, an $84 billion item in 1984’s US defence budget. I am making an argument for the cyborg as a fiction mapping our social and bodily reality and as an imaginative resource suggesting some very fruitful couplings. Michael Foucault’s biopolitics is a flaccid premonition of cyborg politics, a very open field.

By the late twentieth century, our time, a mythic time, we are all chimeras, theorized and fabricated hybrids of machine and organism; in short, we are cyborgs. This cyborg is our ontology; it gives us our politics. The cyborg is a condensed image of both imagination and material reality, the two joined centres structuring any possibility of historical transformation. In the traditions of ‘Western’ science and politics—the tradition of racist, male-dominant capitalism; the tradition of progress; the tradition of the appropriation of nature as resource for the productions of culture; the tradition of reproduction of the self from the reflections of the other—the relation between organism and machine has been a border war. The stakes in the border war have been the territories of production, reproduction, and imagination. This chapter is an argument for pleasure in the confusion of boundaries and for responsibility in their construction. It is also an effort to contribute to socialistfeminist culture and theory in a postmodernist, non-naturalist mode and in the utopian tradition of imagining a world without gender, which is perhaps a world without genesis, but maybe also a world without end. The cyborg incarnation is outside salvation history. Nor does it mark time on an oedipal calendar, attempting to heal the terrible cleavages of gender in an oral symbiotic utopia or post-oedipal apocalypse. As Zoe Sofoulis argues in her unpublished manuscript on Jacques Lacan, Melanie Klein, and nuclear culture, Lacklein, the most terrible and perhaps the most promising monsters in cyborg worlds are embodied in non-oedipal narratives with a different logic of repression, which we need to understand for our survival.¹

The cyborg is a creature in a post-gender world; it has no truck with bisexuality, pre-oedipal symbiosis,unalienated labour, or other seductions to organic wholeness through a final appropriation of all the powers of the parts into a higher unity. In a sense, the cyborg has no origin story in the Western sense – a ‘final’ irony since the cyborg is also the awful apocalyptic telos of the ‘West’s’ escalating dominations of abstract individuation, an ultimate self—untied at last from all dependency, a man in space. An origin story in the ‘Western’, humanist sense depends on the myth of original unity, fullness, bliss and terror, represented by the phallic mother from whom all humans must separate, the task of individual development and of history, the twin potent myths inscribed most powerfully for us in psychoanalysis and Marxism. Hilary Klein has argued that both Marxism and psychoanalysis, in their concepts of labour and of individuation and gender formation, depend on the plot of original unity out of which difference must be produced and enlisted in a drama of escalating domination of woman/nature.² The cyborg skips the step of original unity, of identification with nature in the Western sense. This is its illegitimate promise that might lead to subversion of its teleology as Star Wars.

The cyborg is resolutely committed to partiality, irony, intimacy, and perversity. It is oppositional, utopian, and completely without innocence. No longer structured by the polarity of public and private, the cyborg defines a technological polls based partly on a revolution of social relations in the oikos, the household. Nature and culture are reworked; the one can no longer be the resource for appropriation or incorporation by the other. The relationships for forming wholes from parts, including those of polarity and hierarchical domination, are at issue in the cyborg world. Unlike the hopes of Frankenstein’s monster, the cyborg does not expect its father to save it through a restoration of the garden; that is, through the fabrication of a heterosexual mate, through its completion in a finished whole, a city and cosmos. The cyborg does not dream of community on the model of the organic family, this time without the oedipal project. The cyborg would not recognize the Garden of Eden; it is not made of mud and cannot dream of returning to dust. Perhaps that is why I want to see if cyborgs can subvert the apocalypse of returning to nuclear dust in the manic compulsion to name the Enemy. Cyborgs are not reverent; they do not re-member the cosmos. They are wary of holism, but needy for connection—they seem to have a natural feel for united front politics, but without the vanguard party. The main trouble with cyborgs, of course, is that they are the illegitimate offspring of militarism and patriarchal capitalism, not to mention state socialism. But illegitimate offspring are often exceedingly unfaithful to their origins. Their fathers, after all, are inessential.

I will return to the science fiction of cyborgs at the end of this chapter, but now I want to signal three crucial boundary breakdowns that make the following political-fictional (political-scientific) analysis possible. By the late twentieth century in United States scientific culture, the boundary between human and animal is thoroughly breached. The last beachheads of uniqueness have been polluted if not turned into amusement parks—language tool use, social behaviour, mental events, nothing really convincingly settles the separation of human and animal. And many people no longer feel the need for such a separation; indeed, many branches of feminist culture affirm the pleasure of connection of human and other living creatures. Movements for animal rights are not irrational denials of human uniqueness; they are a clear-sighted recognition of connection across the discredited breach of nature and culture. Biology and evolutionary theory over the last two centuries have simultaneously produced modern organisms as objects of knowledge and reduced the line between humans and animals to a faint trace re-etched in ideological struggle or professional disputes between life and social science. Within this framework, teaching modern Christian creationism should be fought as a form of child abuse.

Biological-determinist ideology is only one position opened up in scientific culture for arguing the meanings of human animality. There is much room for radical political people to contest the meanings of the breached boundary.³ The cyborg appears in myth precisely where the boundary between human and animal is transgressed. Far from signaling a walling off of people from other living beings, cyborgs signal disturbingly and pleasurably tight coupling. Bestiality has a new status in this cycle of marriage exchange.

Late twentieth-century machines have made thoroughly ambiguous the difference between natural and artificial, mind and body, self-developing and externally designed, and many other distinctions that used to apply to organisms and machines. Our machines are disturbingly lively, and we ourselves frighteningly inert.

The second leaky distinction is between animal-human (organism) and machine. Pre-cybernetic machines could be haunted; there was always the spectre of the ghost in the machine. This dualism structured the dialogue between materialism and idealism that was settled by a dialectical progeny, called spirit or history, according to taste. But basically machines were not self-moving, self-designing, autonomous. They could not achieve man’s dream, only mock it. They were not man, an author to himself, but only a caricature of that masculinist reproductive dream. To think they were otherwise was paranoid. Now we are not so sure. Late twentieth-century machines have made thoroughly ambiguous the difference between natural and artificial, mind and body, self-developing and externally designed, and many other distinctions that used to apply to organisms and machines. Our machines are disturbingly lively, and we ourselves frighteningly inert.

Who cyborgs will be is a radical question; the answers are a matter of survival. Both chimpanzees and artefacts have politics, so why shouldn’t we?

Technological determination is only one ideological space opened up by the reconceptions of machine and organism as coded texts through which we engage in the play of writing and reading the world.⁴ ’Textualization’ of everything in post-structuralist, postmodernist theory has been damned by Marxists and socialist feminists for its utopian disregard for the lived relations of domination that ground the ‘play’ of arbitrary reading.⁵ It is certainly true that postmodernist strategies, like my cyborg myth, subvert myriad organic wholes (for example, the poem, the primitive culture, the biological organism). In short, the certainty of what counts as nature—a source of insight and promise of innocence—is undermined, probably fatally. The transcendent authorization of interpretation is lost, and with it the ontology grounding ‘Western’ epistemology. But the alternative is not cynicism or faithlessness, that is, some version of abstract existence, like the accounts of technological determinism destroying ‘man’ by the ‘machine’ or ‘meaningful political action’ by the ‘text’. Who cyborgs will be is a radical question; the answers are a matter of survival. Both chimpanzees and artefacts have politics, so why shouldn’t we (de Waal, 1982; Winner, 1980)?

Modern machines are quintessentially microelectronic devices: they are everywhere and they are invisible. Modern machinery is an irreverent upstart god, mocking the Father’s ubiquity and spirituality.

The third distinction is a subset of the second: the boundary between physical and non-physical is very imprecise for us. Pop physics books on the consequences of quantum theory and the indeterminacy principle are a kind of popular scientific equivalent to Harlequin romances⁶ as a marker of radical change in American white heterosexuality: they get it wrong, but they are on the right subject. Modern machines are quintessentially microelectronic devices: they are everywhere and they are invisible. Modern machinery is an irreverent upstart god, mocking the Father’s ubiquity and spirituality. The silicon chip is a surface for writing; it is etched in molecular scales disturbed only by atomic noise, the ultimate interference for nuclear scores. Writing, power, and technology are old partners in Western stories of the origin of civilization, but miniaturization has changed our experience of mechanism. Miniaturization has turned out to be about power; small is not so much beautiful as pre-eminently dangerous, as in cruise missiles. Contrast the TV sets of the 1950s or the news cameras of the 1970s with the TV wrist bands or hand-sized video cameras now advertised. Our best machines are made of sunshine; they are all light and clean because they are nothing but signals, electromagnetic waves, a section of a spectrum, and these machines are eminently portable, mobile—a matter of immense human pain in Detroit and Singapore. People are nowhere near so fluid, being both material and opaque. Cyborgs are ether, quintessence.

---

---

There might be a cyborg Alice taking account of these new dimensions. Ironically, it might be the unnatural cyborg women making chips in Asia and spiral dancing in Santa Rita jail whose constructed unities will guide effective oppositional strategies.

The ubiquity and invisibility of cyborgs is precisely why these sunshine-belt machines are so deadly. They are as hard to see politically as materially. They are about consciousness— or its simulation.⁷ They are floating signifiers moving in pickup trucks across Europe, blocked more effectively by the witch-weavings of the displaced and so unnatural Greenham women, who read the cyborg webs of power so very well, than by the militant labour of older masculinist politics, whose natural constituency needs defence jobs. Ultimately the ‘hardest’ science is about the realm of greatest boundary confusion, the realm of pure number, pure spirit, C3I, cryptography, and the preservation of potent secrets. The new machines are so clean and light. Their engineers are sun-worshippers mediating a new scientific revolution associated with the night dream of post-industrial society. The diseases evoked by these clean machines are ‘no more’ than the minuscule coding changes of an antigen in the immune system, ‘no more’ than the experience of stress. The nimble fingers of ‘Oriental’ women, the old fascination of little Anglo-Saxon Victorian girls with doll’s houses, women’s enforced attention to the small take on quite new dimensions in this world. There might be a cyborg Alice taking account of these new dimensions. Ironically, it might be the unnatural cyborg women making chips in Asia and spiral dancing in Santa Rita jail⁸ whose constructed unities will guide effective oppositional strategies.

So my cyborg myth is about transgressed boundaries, potent fusions, and dangerous possibilities which progressive people might explore as one part of needed political work. One of my premises is that most American socialists and feminists see deepened dualisms of mind and body, animal and machine, idealism and materialism in the social practices, symbolic formulations, and physical artefacts associated with ‘high technology’ and scientific culture. From One-Dimensional-Man (Marcuse, 1964) to The Death of Nature (Merchant, 1980), the analytic resources developed by progressives have insisted on the necessary domination of technics and recalled us to an imagined organic body to integrate our resistance. Another of my premises is that the need for unity of people trying to resist world-wide intensification of domination has never been more acute. But a slightly perverse shift of perspective might better enable us to contest for meanings, as well as for other forms of power and pleasure in technologically mediated societies.

From one perspective, a cyborg world is about the final imposition of a grid of control on the planet, about the final abstraction embodied in a Star Wars apocalypse waged in the name of defence, about the final appropriation of women’s bodies in a masculinist orgy of war (Sofia, 1984). From another perspective, a cyborg world might be about lived social and bodily realities in which people are not afraid of their joint kinship with animals and machines, not afraid of permanently partial identities and contradictory standpoints. The political struggle is to see from both perspectives at once because each reveals both dominations and possibilities unimaginable from the other vantage point. Single vision produces worse illusions than double vision or many-headed monsters. Cyborg unities are monstrous and illegitimate; in our present political circumstances, we could hardly hope for more potent myths for resistance and recoupling. I like to imagine LAG, the Livermore Action Group, as a kind of cyborg society, dedicated to realistically converting the laboratories that most fiercely embody and spew out the tools of technological apocalypse, and committed to building a political form that actually manages to hold together witches, engineers, elders, perverts, Christians, mothers, and Leninists long enough to disarm the state. Fission Impossible is the name of the affinity group in my town. (Affinity: related not by blood but by choice, the appeal of one chemical nuclear group for another, avidly.)⁹

1. See Zoe Sofoulis (n.d.). ↩︎
2. See Hilary Klein 1989. ↩︎
3. Useful references to left and/or feminist radical science movements
   and theory and to biological/biotechnical issues include Bleier 1984, 1986;
   Harding 1986; Fausto-Sterling 1985; Gould 1981; Hubbard et al. 1979; Keller
   1985; Lewontin et al. 1984. See also Radical Science Journal (which became Science as Culture in 1987): 26 Freegrove Road, London N7 9RQ; and Science
   for the People, 897 Main Street, Cambridge, Massachusetts 02139. ↩︎
4. Starting points for left and/or feminist approaches to technology and
   politics include Cowan 1983, 1986; Rothschild 1983; Traweek 1988; Young
   and Levidow 1981, 1985; Weisenbaum 1976; Winner 1977, 1986; Zimmerman
   1983; Athanasiou 1987; Cohn 1987a, 1987b; Winograd and Flores 1986; Edwards
   Global Electronics Newsletter, 867 West Dana Street, #204, Mountain
   View, California 94041; Processed World, 55 Sutter Street, San Francisco,
   California 94104; ISIS, Women’s International Information and Communication
   Service, P.O. Box 50 (Cornavin), 1211 Geneva 2, Switzerland; and Via
   Santa Maria Dell’Anima 30, 00186 Rome, Italy. Fundamental approaches to modern social studies of science that do not continue the liberal mystification
   that all started with Thomas Kuhn include Knorr-Cetina 1981; Knorr-Cetina
   and Mulkay 1983; Latour and Woolgar 1979; Young 1979. The 1984 Directory
   of the Network for the Ethnographic Study of Science, Technology, and Organization
   lists a wide range of people and projects crucial to better radical
   analysis, available from NESSTO, P.O. Box 11442, Stanford, California 94305. ↩︎
5. A provocative, comprehensive argument about the politics and theories
   of “postmodernism” is made by Fredric Jameson (1984), who argues
   that postmodernism is not an option, a style among others, but a cultural
   dominant requiring radical reinvention of left politics from within; there
   is no longer any place from without that gives meaning to the comforting
   fiction of critical distance. Jameson also makes clear why one cannot be
   for or against postmodernism, an essentially moralist move. My position
   is that feminists (and others) need continuous cultural reinvention, most
   modernist critique, and historical materialism; only a cyborg would have
   a chance. The old dominations of white capitalist patriarchy seem nostalgically
   innocent now: they normalized heterogeneity, into man and woman,
   white and black, for example. “Advanced Capitalism” and postmodernism
   release heterogeneity without a norm, and we are flattened, without subjectivity,
   which requires depth, even unfriendly and drowning depths. It
   is time to write The Death of the Clinic. The clinic’s methods required bodies
   and works; we have texts and surfaces. Our dominations don’t work
   by medicalization and normalization anymore; they work by networking,
   communications redesign, stress management. Normalization gives way to
   automation, utter redundancy. Michel Foucault’s Birth of the Clinic (1963),
   History of Sexuality (1976), and Discipline and Punish (1975) name a form of
   power at its moment of implosion. The discourse of biopolitics gives way to
   technobabble, the language of the spliced substantive; no noun is left whole
   by the multinationals. These are their names, listed from one issue of Science:
   Tech-Knowledge, Genentech, Allergen, Hybritech, Compupro, Genen-cor,
   Syntex, Allelix, Agrigenetics Corp., Syntro, Codon, Repligen, Micro/Angelo
   from Scion Corp., Percom Data, Inter Systems, Cyborg Corp., Statcom Corp.,
   Intertec. If we are imprisoned by language, then escape from that prisonhouse
   requires language poets, a kind of cultural restriction enzyme to cut
   the code; cyborg heteroglossia is one form of radical cultural politics. For cyborg
   poetry see Perloff 1984; Fraser 1984. For feminist modernist/postmodernist cyborg writing, see HOW(ever), 971 Corbett Avenue, San Francisco,
   California 94131 ↩︎
6. The U.S. equivalent of Mills and Boon. ↩︎
7. Baudrillard 1983 and Jameson 1984 (page 66) point out that Plato’s
   definition of the simulacrum is the copy for which there is no original, i.e.,
   the world of advanced capitalism, of pure exchange. See Discourse 9 (Spring/
   Summer 1987) for a special issue on technology (cybernetics, ecology, and
   the postmodern imagination). ↩︎
8. A practice at once both spiritual and political that linked guards andarrested
   antinuclear demonstrators in the Alameda County Jail in California
   in the early 1980s. ↩︎
9. For ethnographic accounts and political evaluations, see Epstein1993;
   Sturgeon 1986. Without explicit irony, adopting the spaceship earth/whole
   earth logo of the planet photographed from space, set off by the slogan “Love
   Your Mother,” the May 1987 Mothers and Others Day action at the nuclear
   weapons testing facility in Nevada nonetheless took account of the tragic
   contradictions of views of the earth. Demonstrators applied for official permits
   to be on the land from officers of the Western Shoshone tribe, whose territory
   was invaded by the U.S. government when it built the nuclear weapons
   test ground in the 1950s. Arrested for trespassing, the demonstrators argued
   that the police and weapons facility personnel, without authorization from
   the proper officials, were the trespassers. One affinity group at the women’s
   action called themselves the Surrogate Others; and in solidarity with the
   creatures forced to tunnel in the same ground with the bomb, they enacted a
   cyborgian emergence from the constructed body of a large, nonheterosexual
   desert worm. I was a member of that affinity group. ↩︎

Donna Haraway

A Cyborg Manifesto

SUPPORTED BY

ALTERNATECYBORG

---

“Modern savaş da, C³I kod adını taşıyan ve Amerika Birleşik Devletleri’nin 1984 yılı savunma bütçesinde maliyeti 84 milyar dolara varan bir siborg orjisidir.”

Geç Yirminci Yüzyılda Bilim, Teknoloji ve Sosyalist-Feminizm

Donna Haraway, 1985

SİBORG MANiFESTOSU 1. Bölüm

Bu metin feminizm, sosyalizm ve materyalizme inanan bir ironik siyasal mit kurmaya yönelik bir çabanın ürünüdür. Kurulması amaçlanan bu mit, muhtemelen vecd içinde tapınma ve özdeşleşme kadar olmasa bile, kutsal şeylere dil uzatmak (blasphemy) kadar inanca dayalıdır. Görünüşe bakıldığında, kutsal şeylere dil uzatmanın her koşulda herhangi bir durumu ciddiye almayı gerektirdiğini söyleyebiliriz. Nitekim, sosyalist feminizm siyaseti dahil olmak üzere Amerika Birleşik Devletleri siyasetinin geliştirdiği seküler-dinsel, evanjelik gelenekler içinde kalıp da takınılacak bundan daha iyi bir tutum düşünemiyorum. Kutsal şeylere dil uzatma, insanı, bir taraftan cemaat kurma ihtiyacında ısrar etmeyi sürdürürken, öbür taraftan içerideki ahlaki çoğunluktan korur. Fakat bu, dinden dönmeye eşdeğer bir tavır değildir. lroniyse, büyük ve geniş bütünler şeklinde -hatta diyalektik olarak- büyütülemeyen çelişkilerle, hatta birbirleriyle bağdaşmayan şeyleri hem gerekli hem de doğru olduğu için bir arada tutmaya çalışmanın yarattıgı gerilimle ilgili bir olgudur. lroni, espiri ve ciddi oynama hakkındadır. lroni ayrıca, sosyalist-feminizm saflarında yürekten benimsendiğini görmeyi arzu edecegim bir retorik stratejisi ve bir siyasal yöntemdir. Benim ironik inancımın, benim dil uzatışımının özündeyse ‘siborg’ imgesi yatar.

Bir siborg, bir sibernetik organizma, makine ile organizmanın oluşturduğu bir melez, kurgusal bir yaratık olmanın yanı sıra toplumsal gerçekliğe ait bir yaratıktır. Toplumsal gerçekliğin karşılığı, canlı toplumsal ilişkilerdir; bu da bizim en önemli siyasal kurgumuz, dünyayı değiştiren bir kurgudur. Uluslararası kadın hareketleri ‘kadın deneyimi’ olgusunu hem fiilen kurmuşlar, hem de can alıcı önem taşıyan bu kolektif nesneyi keşfetmiş ya da açığa çıkartmışlardır. Kadın deneyimi, hayati önemde ve siyasal nitelikte bir kurgu ve olgudur. Kurtuluş ise, ezilmişliğin ve buna bağlı olarak ihtimallerin farkında olan bir bilincin, tahayyülü geniş bir kavrayış gücünün kurulmasında yatar. Siborg, yirminci yüzyılın son döneminde ‘kadın deneyimi’ sayılan olguyu değiştiren bir kurgu ve canlı deneyim meselesidir. Bunun bir ölüm kalım mücadelesi olduğuna işaret etmekte, fakat bilim kurgu ile toplumsal gerçeklik arasındaki sınırın da bir göz yanılması olduğunu bilmekte büyük fayda vardır. Çağdaş bilim kurgu siborglarla (aynı anda hem hayvan hem makine olan, doğal mı yoksa insan eliyle mi yaratıldığı pek anlaşılamayan dünyalarda dolanan yaratıklarla) doludur.

Modern tıp da siborglarla, her ikisi de kodlanmış aygıtlar sayılan ve cinsellik tarihinin eseri olmayan bir güç ve yakınlıkla birleşmiş ‘organizma’ ile ‘makineler’in çiftleşmiş halleriyle doludur. Siborg ‘cinselliği’, bir ölçüde, heteroseksizmi önleyici hoş, organik örnekler olan eğreltiotlarıyla omurgasız canlılardan sevimli bir tarzda kopyalanan bir barok türdür. Siborg kopyası, organik üremeden çoğalmamıştır. Modern üretim, anlaşılan bir siborg kolonileştirme eseri hayaliymiş (öyle bir hayal ki, onunla kıyaslandıgında Taylorizm kabusu bile idilik bir cennet gibi görünecektir). Modern savaş da, C³I (Command-control-communication-intelligince: Komuta-kontrol-iletişim-istihbarat.) kod adını taşıyan ve Amerika Birleşik Devletleri’nin 1984 yılı savunma bütçesinde maliyeti 84 milyar dolara varan bir siborg orjisidir. Benim burada siborg için ortaya atacağım argüman, onun, toplumsal ve bedensel gerçekliğimizin haritasını çıkaran bir kurgu ve bazı çok verimli çiftleşmelerakla getiren bir hayali kaynak olduğudur. Michel Foucault’nun biyo-politikası, fiilen çok açık bir alanı oluşturan siborg politikasının henüz bir şekle bürünmemiş önseziden oluşan halidir.

Yirminci yüzyılın sonlarına, bizim çağımıza, bu mitik çağa geldiğimizde, hepimizin bir kimera (Ağzından ateş püsküren mitolojik canavar); makine ile organizmanın teorik bir zeminde ifade edilen ve fabrikasyon misali uydurulmuş birer melez olduğumuzu vurgulamak gerekir; kısacası, hepimiz siborguz. Bu siborg bizim ontolojimizdir; bizim siyasetimizi o şekillendirir. Siborg, köklü tarihsel dönüşüm ihtimallerinin yapıtaşları olan iki birleşik merkezin, hem ‘tahayyül’ün hem de ‘maddi gerçeklik’in yoğunlaşmış bir imgesidir. ‘Batı’nın bilim ve siyaset geleneklerinde (ırkçı, erkek-egemen kapitalizm geleneği, ilerleme geleneği, doğayı kültür ürünleri kaynağı olarak sahiplenme geleneği, benliğin başka benliklerin yansımalarından yeniden üretilmesi geleneği organizma ile makine arasındaki ilişki, hep bir sınır muharebesi şeklinde cereyan etmiştir. Bu türdeki bir sınır muharebesinin paylaşılamayan toprakları da üretim, üreme ve tahayyüldür. Benim argümanım, sınırların karışmasını sevinçle karşılamakta ve bu sınırların oluşturulmasında sorumluluk üstlenmektedir. Benim argümanım ayrıca, sosyalist-feminist kültür ve teoriye, postmodernist, natüralist olmayan bir tarzda ve cinsiyetin (gender) olmadığı bir dünya -belki doğuşun olmadığı, belki sonu da olmayan bir dünya- tahayyül eden ütopik gelenek dahilinde, katkıda bulunma çabasını temsil eder. Siborgun ete kemiğe bürünmüş hali, selamete varma tarihinin (salvation history) dışında bir zamanda yer alır; ayrıca, cinsiyetin (gender) bir oral sembiyotik ütopyada ya da Ödipal-sonrası bir kıyamet vaktinde korkunç şekillerde yarılmasına iyi gelecek şekilde Ödipal takvimin sayfalanndan biri değildir. Zoe Sofoulis’in Jacques Lacan, Melanie Klein ve nükleer kültür hakkında mülahazalarını ifade ettiği yazısı “Lacklein”da ileri sürdüğü üzere, siborg dünyaların en korkunç ve herhalde en vaatkâr canavarları farklı bir baskılama mantığına sahip olan ve hayatta kalmak için mutlaka anlamamız gereken Ödipal-olmayan anlatılarda cisimleşmiştir.

Siborg, toplumsal cinsiyet sonrası (post-gender) dünyanın yaratığıdır; biseksüellikle, Ödipal-öncesi sembiyozla, yabancılaşmamış emekle veya bütün yetilerine, parçalarından daha üst düzeyde bir birlik oluşturacak şekilde sahip çıkılan organik tamlığa ulaşmaya giden başka ayartıcı modellerle herhangi bir alıp veremediği yoktur. Bir anlamıyla da, siborgun Batılı anlamıyla bir köken hikayesi yoktur -siborg aynı zamanda, Batı’nın ‘soyut bireyleşme’nin doğurduğu ve tırmanış halindeki tahakkümlerin mahşeri telosu olduğu için bir ‘son’ ‘ironi; bir bakıma, her türlü bağımlılıktan nihayet kurtulmuş bir nihai benlik, ‘uzamda biri’dir. ‘Batılı’, hümanist anlamıyla bir köken hikayesi, bütün insanların (en güçlü haliyle psikanalize ve Marksizme içkin ikiz kudretli mit olan ‘bireysel gelişim’ ile ‘tarih’e düşen bir görevle) ondan kopması gereken fallik annenin temsil ettiği bir ilk (original) birlik, tamlık, kutsama, korku ve dehşet mitine dayanmaktadır. Hilary Klein, hem Marksizmin hem de psikanalizin (kendi çerçeveleri içinde benimsedikleri ’emek’, ‘bireyleşme’ ve ‘toplumsal cinsiyetin şekillenmesi’ kavramlarıyla), farklılığın sonradan oradan doğması gerektigi ve kadın/doğa üzerinde kurulan tahakkümün sürekli tırmandığı bir dramayla nakledilecegi bir ilk birlik (original unity) kurgusuna dayandıklarını ileri sürmüştü. Siborg, bu ‘ilk birlik’ adımını, Batılı anlamıyla doğayla özdeşleşme adımını atlamaktadır. Bu da siborgun, kendi teleolojisinin yıldız savaşlarıyla yıkılmasına varabilecek olan gayri-meşru vaadidir.

Siborg, kısmiliğe, ironiye, mahremiyete ve sapkınlığa, denebilir ki kararlılıkla bağlanmıştır. Dolayısıyla, siborg muhaliftir, ütopyacıdır ve masumiyetle hiç alakalı değildir. Yapısı artık kamusa özel karşıtlığıyla belirlenmeyen siborg, kısmen oikos, yani hanede gerçekleşen bir toplumsal ilişkiler devrimine dayalı bir teknolojik ‘polis’i tanımlar. Doğa ve kültür yeni baştan derlenmiştir; artık birinin diğeri tarafından kendine dahil edilmesi ya da diğerince bir temellük ilişkisine kaynak yapılması gibi bir durumdan söz edilemez. Siborg dünyasında geçerli olacak olan, kutupluluk ve hiyerarşik tahakküm ilişkileri dahil olmak üzere parçalardan bütünler oluşturan ilişkilerdir. Frankenstein’in canavarının umutlarından farklı olarak siborg, cenneti ayağına getirerek (yani, heteroseksüel bir eş imal edip onu tamamlanmış bir bütün, bir kent ve bir kozmos şeklinde tamamlayarak) babasının onu kurtarmasını beklemez. Siborg, organik aile modeline dayalı (ve bu keresinde, Ödipal tasarısız) bir topluluk hayali kurmaz. Siborg, Cennet Bahçesi bilmez; o, çamurdan yapılmamıştır, dolayısıyla toza geri dönmeyi de düşleyemez. Belki de bu yüzden ben, siborgların Düşman’a isim vermek gibi manik bir zorlamayla nükleer toza geri dönme kıyametinin hakkından gelip gelemeyeceğini görmek istiyorum. Siborglar muhterem degillerdir; hafızalarında bir kozmos yoktur. Ayrıca, bütüncülükten (holism) uzak durur ama temas kurmaya ihtiyaç duyarlar; birleşik cephe politikasına (tabii öncü partisiz şekline) dogal bir egilimleri var gibidir. Siborgların esas derdi, elbette, devlet sosyalizmini bir tarafa bırakırsak, militarizmin ve patriyarkal kapitalizmin gayri-meşru evlatları olmalarıdır. Fakat gayri-meşru evlatların kendi kökenlerine karşı genelde aşırı vefasızca davrandıkları da bilinmektedir. Her şey bir yana, babalarının hayatlarında hiç yeri yoktur çünkü.

Ben bu denemenin sonunda siborglar bilim-kurgusuna yeniden dönecegim, ancak şimdi, siyasal-kurgusal (siyasal-bilimsel) analizi mümkün kılacak şekilde sınırların çöktüğü üç can alıcı noktanın üzerinde durmak istiyorum. Yirminci yüzyılın sonlarına gelindiğinde Amerika Birleşik Devletleri’nin bilimsel kültüründe insan ile hayvan arasındaki sınırın başından sonuna delik deşik olduğunun altını çizmek gerekir. Eşsiz olmanın son köprü başları -eğer birer lunaparka çevrilmedilerse- yıkılmış durumdadır; gerek dil aracının kullanılması, gerek toplumsal davranışlar, gerekse zihinsel olaylar olsun, insan ile hayvan ayrılığını hakikaten inandırıcı bir şekilde bize gösterecek hiçbir şey yoktur. Kaldı ki pek çok insan böyle bir ayrım yapma ihtiyacı da duymamaktadır; doğrusunu söylemek gerekirse, feminist kültürün birçok kolu, insan ile diğer canlı yaratıklar arasında kurulan temasların verdiği hazza olumlu bir gözle bakmaktadır. Hayvan haklarını savunan hareketler, insanın eşsizliğini akıldışı bir temelde inkara yeltenen politikalar gütmezler; bilakis, doğa ile kültür arasındaki bağın istenmeyecek bir şekilde koparılması karşısında hayvanlar ile insanlar arasında doğrudan bir temas kurulmasından yanadırlar. Son ikiyüz yılı aşkın bir sürede gelişen biyoloji ve evrim teorisi, aynı süreçte bilgi nesneleri olarak modern organizmalar da üretmiş ve insanlar ile hayvanlar arasındaki çizgiyi, hayat bilimleri ile sosyal bilimler arasındaki ideolojik mücadelede ya da mesleki tartışmalarda yeniden baş gösterdiği gözlenen zayıf bir iz derecesine düşürmüştür. Bu çerçeveden bakıldığında, modern Hıristiyan yaradışçılık öğretisine karşı çocuk istismarının bir şekli olarak savaş açılması oldukça doğru olacaktır.

Biyolojik-determinist ideoloji, bilimsel kültürde insanın hayvansal yönünün anlamlarını tartışmaya uygun olarak ortaya sürülmüş yaklaşımlardan yalnızca biridir. Radikal siyasal insanların, insan ile hayvan arasındaki delik deşik edilmiş sınırların anlamlarına kafa yorması için fazlasıyla geniş bir alan bulunmaktadır. Siborgun mit halinde göründügü yer, tam da insan ile hayvan arasındaki sınırın çiğnenip aşıldığı yerdir. Siborglar, insanların başka canlı varlıklarla arasına bir duvar çekilmesine işaret etmekten ziyade, hem rahatsız edici hem de haz verici şekilde yakın eşleşmeler olduğuna işaret ederler. Evlilik alışverişinin teşkil ettirdiği bu döngüde hayvanlık etmek yeni bir statüye kavuşmuştur.

Yirminci yüzyılın sonuna gelindiğinde, makineler doğal olan ile yapay (artificial) olan, zihin ile beden, kendi kendini geliştiren şey ile dıştan tasarlanan şey arasındaki farklılığı ve organizmalar ile makineler açısından geçerli olabilecek başka bir sürü ayrımı baştan sona belirsiz bir noktaya getirmiştir. Şöyle ki, bizim makinelerimiz rahatsız edici derecede canlılık sergilerken, kendimiz ürkütücü derecede atalet içindeyiz.

Sınırların delinmesiyle bir nevi ‘kaçak olduğu’nu akla getiren ikinci ayrım, hayvan-insan (organizma) ile makine arasındadır. Sibernetik-öncesi makineler üzerinde bir hayalet gezebilirdi; makinede hayalet heyulasına rastlamak her zaman mümkündü. Materyalizm ile idealizm arasındaki, diyalektik bir soyun (bu ‘soy’a ister tin, isterse tarih diyebilirsiniz) çerçevesini çizdigi diyalogun yapısını belirleyen de bu düalizm, bu ikicilikti. Ancak makineler temelde kendi kendilerini hareket ettiremiyorlar, kendilerini tasarlayamıyorlar ve kendi başlarına özerk olamıyorlardı; dolayısıyla, insanın hayallerini gerçek yapmaları söz konusu degildi, sadece bu hayallerin bir taklidini yansıtabilirlerdi. Çünkü insan değillerdi, kendilerini yazamazlardı, ancak o eril üreme hayalinin bir karikatürü olabilirlerdi. Onları başka türlü tasavvur etmek paranoidçe bir çabayı temsil ederdi. Yine de bundan artık o kadar emin olmadığımızı söyleyebilirim ben. Yirminci yüzyılın sonuna gelindiğinde, makineler doğal olan ile yapay (artificial) olan, zihin ile beden, kendi kendini geliştiren şey ile dıştan tasarlanan şey arasındaki farklılığı ve organizmalar ile makineler açısından geçerli olabilecek başka bir sürü ayrımı baştan sona belirsiz bir noktaya getirmiştir. Şöyle ki, bizim makinelerimiz rahatsız edici derecede canlılık sergilerken, kendimiz ürkütücü derecede atalet içindeyiz.

Siborgların kimler olacağı esaslı bir sorudur; bu soruya verilecek cevaplar da bir ölüm-kalım meselesi ayarındadır. Ne var ki, hem şempanzelerin hem de yapıntıların (artefacts) siyasetleri varsa neden bizim bir siyasetimiz olmasın ki?

Teknolojik belirlenim, makine ile organizmanın, dünyayı yazma ve okuma etkinliğine dahil edilerek kodlanmış metinler şeklinde yeniden tasavvur edilmesiyle açılan ideolojik alanlardan biridir sadece. Marksistler ve sosyalist feministler, post-yapısalcı, post-modernist teoride her şeyin metinleştirilmesi’ni, keyfince okuma ‘oyunu’na temellenen canlı tahakküm ilişkilerini ütopyacı bir yorumla görmezlikten gelmekle itham etmişlerdir. Post-modernist stratejilerin -benim siborg mitim gibi- sayısız organik bütünü (sözgelimi şiiri, ilkel kültürü, biyolojik organizmayı) yıkıp parçaladıkları kesinlikle doğrudur. Kısacası, doğa (bir içgörü kaynağı ve masumiyet vaadi) sayılan şeyin kesinliği -herhalde sonsuza dek- paramparça edilmiştir. Yorumlamanın aşkın nitelik taşıyan yetkinliği (ve onunla beraber, ‘Batı’ epistemolojisinin temelini meydana getiren ontolojisi) kaybolmuş durumdadır. Yine de bunun alternatifi sinisizm ya da inançsızlık, yani ‘makine’nin ‘insan’ı, ‘metin’in ‘anlamlı siyasal eylem’i yok ettiğini ileri süren teknolojik determinist anlayışlar türünden bir soyut varoluş hali değildir. Siborgların kimler olacağı esaslı bir sorudur; bu soruya verilecek cevaplar da bir ölüm-kalım meselesi ayarındadır. Ne var ki, hem şempanzelerin hem de yapıntıların (artefacts) siyasetleri varsa neden bizim bir siyasetimiz olmasın ki (de Waal, 1982; Winner, 1980)?

Modern makineler, özleri itibariyle mikro-elektronik cihazlardır: hem her yerde hem de görünmezdirler. Modern makineler, Baba’nın her yerde hazır ve nazırlığıyla ve tinselliğiyle alay edercesine, kutsal şeylere hürmet göstermeyen, terbiyesiz birer tanrıdır.

İnsan ile hayvan arasındaki sınırların delindiğini gösteren üçüncü ayrım, yukarıda değindiğimiz ikinci ayrımın bir alt-kümesidir: Fiziksel olan ile fiziksel-olmayan arasındaki sınır bizim gözümüzde çok belirsizdir. Kuantum teorisinin sonuçları ve belirlenimsizlik ilkesi hakkında kaleme alınmış pop fizik kitapları, Amerikan beyaz heteroseksüelliğindeki radikal bir değişime damgasını vuran gösterge olarak Harlequin romanslarının popüler bilimdeki karşılığıdır bir tür: Bu tür kitaplar söz konusu değişimi yanlış kavramaktadırlar, ama doğru bir izlek üzerindedirler. Modern makineler, özleri itibariyle mikro-elektronik cihazlardır: hem her yerde hem de görünmezdirler. Modem makineler, Baba’nın her yerde hazır ve nazırlığıyla ve tinselliğiyle alay edercesine, kutsal şeylere hürmet göstermeyen, terbiyesiz birer tanrıdır. Silikon çip, üzerine yazı yazılacak bir yüzeydir; ancak atomik gürültülerin, nükleer sinyallere bulaşan parazitlerin olumsuz etki edebileceği moleküler ölçeklerle işlenmektedir. Yazı, güç ve teknoloji, uygarlığın kökeniyle ilgili Batı hikayelerinde rastlanan eski yoldaşlardır, ancak minyatürleşme bizim mekanizmayla tecrübe ettiğimiz deneyimi değiştirmiştir. Minyatürleşmenin ‘güç’le ilgili olduğu da rtaya çıkmıştır; küçük pek öyle güzel bir şey değildir, hatta Cruise füzelerinde rastladığımız gibi özellikle tehlikeli bir şeydir. 1950’lerin televizyon cihazlarını ya da 1970’lerin haber kameralarını, şimdilerde bolca reklamı yapılan televizyon bileklikleri ve el büyüklüğündeki video kameralarla karşılaştırırsanız aradaki farkı anlarsınız. Bizim en iyi makinelerimiz güneş ışığından yapılmıştır; istisnasız hepsi hafif ve temizdir, zira hepsi de sinyallerden, elektromanyetik dalgalardan, bir tayf kesitinden başka bir şeyden teşekkül etmez. Üstelik bu makineler kolaylıkla taşınabiİir ve seyyardırlar (bu özelliğin bedeli de, Detroit’te ve Singapur’da bu aletlerin imalatında çalışan insanların çektiği muazzam acılardır). İnsanlar hem maddi hem de saydam-olmayan varlıklar olduklarından, hiçbir yerde bu kadar akışkanlığın yanına bile yaklaşamazlar. Siborglarsa eter gibidir.

---

---

Öyle ki, bu yeni boyutları dikkate alan bir siborg Alice’inden bile söz edilebilir. İronik bir durum olarak, Asya’da çip imal eden, Santa Rija hapishanesinde sarmal dans eden ve kuracakları birliklerle etkili muhalefet stratejilerine ön ayak olabilecek, doğal-olmayan siborg kadınlarına bile rastlayabiliriz.

Siborgların her yerde bulunma ve görünmez olma nitelikleri, bu güneş ışığı eseri makinelerin son derece ölümcül bir yapıda olmalarının esas sebebidir. Siborgları görmek, maddi açıdan olduğu kadar siyasal bakımdan da oldukça zordur. Siborglar bilinçle (ya da, onun simülasyonuyla) ilgilidirler. Siborglar, Avrupa’da pikap kamyonlar gibi dolaşan uçucu gösterenlerdir (floating signifiers); dolayısıyla, siborg iktidar ağlarını çok çok iyi okuyan, yurtlarından kopmuş ve hiç doğal olmayan Greenham kadınlarının büyüleriyle engellenme ihtimalleri, eski erilci siyasetin militan (ve doğal tabanları savunma işlerine ihtiyaç duyan) emektarlarınca önlerinin kesilme ihtimalinden daha fazladır. Nihayetinde ‘en sert’ bilim, sınır karışıklığının en fazla olduğu bölge hakkında, saf sayılar alemi, saf tin, C³I , kriptografi ve kudretli sırların muhafaza edilmesi hakkındadır. Yeni makineler son derece temiz ve hafiftirler. Yeni makineleri yapan mühendisler, post-endüstriyel toplumun gece düşüyle beraber gelen
yeni bir bilimsel devrime aracılık eden güneşe tapınıcılardır. Bu temiz makinelerin sebep olduğu hastalıklar da, bir antijenin bağışıklık sisteminde doğurduğu ufacık kodlama değişikliklerinden ya da stres deneyiminden ‘öteye gitmez’. ‘Doğulu’ kadınların hünerli parmakları, Anglo-Sakson Viktoryen dönemlerdeki küçük kızların bebek evlerine düşkünlükleri, kadınların küçük olan şeylere dikkat etmeye zorlanmaları; bunların hepsi bu dünyada oldukça yeni boyutlar kazanmaktadır. Öyle ki, bu yeni boyutları dikkate alan bir siborg Alice’inden bile söz edilebilir. İronik bir durum olarak, Asya’da çip imal eden, Santa Rija hapishanesinde sarmal dans eden ve kuracakları birliklerle etkili muhalefet stratejilerine ön ayak olabilecek, doğal-olmayan siborg kadınlarına bile rastlayabiliriz.

Toparlarsam, benim siborg mitim, ilerici insanların gerekli siyasal çalışmanın bir parçası olarak irdeleyebilecekleri ihlal edilmiş sınırlar, kudretli kaynaşmalar ve tehlikeli ihtimallerle ilgilidir. Bu noktada benimsediğim öncüllerden birisi, Amerikalı sosyalistlerle feministlerin çoğunun, toplumsal pratikler, simgesel formülasyonlar ve -ileri teknoloji ve bilimsel kültürün beraberinde getirdiği- fiziksel yapıntılarda (artefacts) zihin ile beden, hayvan ile makine, idealizm ile materyalizm arasındaki derin(leşmiş) ikilikleri görmeleridir. İlerici kesimlerin geliştirdiği ve Tek Boyutlu İnsan’dan (Marcuse, 1964) Doğa’nın Ölümü’ne (Merchant, 1980) uzanan analitik kaynaklar, tekniğin (technics) zorunlu olarak kurduğu tahakkümü vurgulamışlar ve direnişimizi bütünleştirecek şekilde bizi hayali bir organik bedene dönmeye çağırmışlardır. Benim benimsediğim öncüllerden bir başkası, tahakkümün dünya
çapında yoğunlaştırılmasına karşı direnmeye çalışan insanların birlik olma ihtiyaçlarının bugüne dek asla olmadığı denli keskin bir hal almasıdır. Gelgelelim, perspektifin birazcık saptırılarak kaydırılması da bizim teknolojik düzlemde dolayı rolanmış toplumlarda hem anlamlar, hem de başka iktidar ve haz formları için mücadele etmemizi daha kolaylaştırabilecektir.

Bir perspektiften bakıldığında, siborg dünyası, bir kontrol ağının gezegene nihai olarak dayatılması hakkında, savunma adına sürdürülen bir Yıldız Savaşları kıyametinde somutlaşmış nihai soyutlamalar hakkında, eril bir savaş orjisinde kadın bedeninin nihai olarak zaptedilmesi hakkındadır (Sofia, 1984). Başka bir perspektiften bakıldıgında da siborg dünyası, insanların hayvanlar ve makinelerle akraba olmaktan korkmadıkları, yine sürekli parçalı kimlikler taşımaktan ve çelişkili konumlarda durmaktan çekinmedikleri canlı toplumsal ve bedensel gerçekliklerle ilgili olabilir. Siyasal mücadele, aynı anda iki perspektiften birden bakmak demektir; zira bu perspektiflerin ikisi de, başka bir gözlem noktasından bakıldığında tasavvur edilemeyecek şekilde hem tahakküm bağlarını hem de imkanları yüzeye çıkaracaktır. Tekli bir ufka sahip olmak, çifte ufuktan ya da çok başlı canavarlardan daha berbat yanılsamalar doğurur. Siborg birlikleri (cyborg unities) canavarca ve gayri-meşrudur; şu anki siyasal koşullarımızda, direniş ve yeniden eşleşme için daha kuvvetli mitler bulmayı pek umamayız. Aslında bu çerçevede, Livermore Eylem Grubu’nu, gerek teknolojik kıyametin araçlarını en yoğun haliyle somutlaştırıp dışarı püskürten laboratuarları gerçekçi bir şekilde dönüştürmeye kararlı, gerekse cadıları, mühendisleri, ihtiyarları, sapkınları, Hıristiyanları, anneleri ve Leninistleri devleti silahsızlandırmayı başaracak denli uzun bir süre fiilen bir arada tutabilecek bir siyasal form inşa etmeyi hedefleyen bir tür siborg toplumu olarak tahayyül etmeyi seviyorum. ‘Fission Impossible’ benim şehrimdeki bir ortak ilgi grubunun adıdır mesela.

Kaynak: Siborg Manifestosu ‘Geç Yirminci Yüzyılda Bilim, Teknoloji ve Sosyalist-Feminizm’ Donna Haraway / İngilizce’den çeviren: Osman Akınhay / Agora Kitaplığı

• DONNA HARAWAY 1944, Denver (ABD) doğumlu. Halen California Üniversitesi’nde öğretim üyesi. Doktorasını zooloji ve felsefe dallannda yapan Haraway, feminist teori ve tekno-bilim konularında çeşitli üniversitelerde dersler veriyor. “Tanrıça olmaktansa siborg olmayı yeğlerim,” diyerek primatoloji, felsefe ve biyoloji alanlarında tartışmalar yaratan ve siborg metaforunu bilim, teknoloji ve sosyalist-feminizm arasındaki ilişkiyi tartışmakta kullanan Harraway’in Crystals, Fabrics, and Fields: Metaphors of Organicism in 20th Century Devdopmental Biology (1976), Primate Visions: Gender, Race, and Nature in the World of Modem Science (1989), Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature (1991), Modest_Witness@Second_Millennium(1997) ve The Companian Species Manifesto: Dogs, People, and Significant Othemess (2003) adlı kitapları vardır.
• DİLARA ÖZDEN ALTERNATECYBORG
• YAŞAR ÇABUKLU 1955’te İstanbul’da doğdu. Boğaziçi Üniversitesi’nden siyaset bilimi yüksek lisans derecesi aldı (1983). Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi’nde metin yazarlığı yaptı. Kitapları: Kovulanın İzi (2001), Özgürlükçü Düşüncenin Peşinde (2003), Postmodern Toplumda Kriz ve Siyaset (2004), Toplumsalın Sınırındaki Beden (2004), Uzam ve Kötülük (2005), Bedenin Farklı Halleri (2006), Toplumsal Kurgular ve Cinsiyetçilik (2007), Toplumsal Performanslar (2009), Postmodern Toplumdan Kesitler (2010), Kültürün Karanlığı (2012)

SUPPORTED BY

ALTERNATECYBORG

---